घृष्णेश्वर मंदिर हे एक प्राचीन शंकराचे मंदिर असून ते १२ ज्योतिर्लिंगापैकी एक म्हणून प्रसिद्ध आहे. औरंगाबाद जिल्ह्यातील दौलताबाद पासून सुमारे ११ कि. मी. अंतरावर आणि वेरूळ लेण्यांजवळ हे मंदिर आहे. वेरूळ गावातील येलगंगा नदीजवळ हे मंदिर स्थित आहे. घृष्णेश्वर मंदिर खूप जुने असून त्याचा उल्लेख अनेक प्राचीन ग्रंथात आढळतो.रामायण,महाभारत,शिवपुराण, स्कंदपुराण, या ग्रंथांत या ठिकाणाचे उल्लेख मिळतात.हे खूप वर्षांपूर्वी बांधले गेले होते.
घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिराचा इतिहास
घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिर 13 व्या शतकापूर्वी बांधले गेले होते. 13व्या ते 14व्या शतकात मुघलांनी या मंदिरावर हल्ला करून मंदिराचे मोठे नुकसान केले. यानंतर हे मंदिर छत्रपती शिवाजीराजे भोसले यांचे आजोबा आणि शहाजीराजे भोसले यांचे वडील मालोजीराजे भोसले यांनी या मंदिराचा प्रथमतः १६ व्या शतकात जीर्णोद्धार केला. सध्याचे अस्तित्वात असलेले मंदिर इ.स. १७३० मध्ये मल्हारराव होळकरांच्या पत्नी गौतमीबाईंनी बांधलेले असून नंतर शिवभक्त अहिल्याबाई होळकरांनी या मंदिराचा परत एकदा जीर्णोद्धार केला.
घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिराची वास्तुकला आणि रचना
दक्षिण भारतीय शैलीत बांधलेले घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिर 44,400 चौरस फूट क्षेत्रफळात पसरलेले आहे. हे लाल रंगाच्या दगडांनी बनवले आहे. घृष्णेश्वर मंदिराला तीन दरवाजे, एक महाद्वार आणि दोन पक्षद्वार आहेत. सभा मंडप 24 दगडी खांबांवर बांधलेला आहे, हे खांब अतिशय बारीक कोरलेले आहेत. मंदिराच्या आवारातील लाल दगडी भिंतींवर भगवान विष्णूच्या दशावताराची दृश्ये आणि अनेक देवी-देवतांच्या मूर्ती कोरलेल्या आहेत.घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिरात पारंपारिक दक्षिण भारतीय वास्तुकला पाहायला मिळते. घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिराच्या संकुलात आतील खोली आणि गर्भगृह आहे. ही रचना लाल रंगाच्या दगडांनी बनलेली आहे या मंदिरापासून जवळच श्रीगणेशाचे २१ आद्यपीठांपैकी एक लक्षविनायक मंदिर आहे. या मंदिराला २७ सप्टेंबर, इ.स. १९६० रोजी राष्ट्रीय संरक्षित स्मारक म्हणून घोषित करण्यात आले. हे निसर्गरम्य ठिकाण युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळामध्ये समाविष्ट आहे
घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंगाची कथा
शिवपुराणानुसार घुष्मेश्वर ज्योतिर्लिंगाची कथा पुढीलप्रमाणे आहे. प्राचीन काळी सुधर्म नावाचा ब्राह्मण त्याची पत्नी सुदेहा हिच्यासोबत राहत होता. त्यांच्या लग्नाला बरीच वर्षे झाली पण त्यांना मूल झाले नाही. मूल होण्यासाठी सुदेहाने तिची धाकटी बहीण घुश्माचे लग्न तिच्या पतीशी लावले. घुष्मा ही शिवभक्त होती, ती दररोज 101 शिवलिंग बनवून त्याची पूजा करायची आणि नंतर तलावात विसर्जित करायची. वेळ हळूहळू पुढे सरकू लागला आणि घुश्माने अतिशय सुंदर मुलाला जन्म दिला. काही काळानंतर सुधर्माने घुष्माला अधिक प्रेम आणि आदर देण्यास सुरुवात केली. त्यामुळे सुदेहाला घुष्माचा हेवा वाटू लागला. एके दिवशी सुदेहाने घुष्माच्या मुलाला ठार मारले आणि त्याचा मृतदेह त्याच तलावात बुडवला ज्या तलावात घुष्मा शिवलिंगांचे विसर्जन करत असे. जेव्हा घुष्माला आपल्या मुलाच्या मृत्यूची बातमी मिळाली तेव्हा ती अजिबात अस्वस्थ झाली नाही आणि नेहमीप्रमाणे शिवभक्तीत मग्न होऊन आपला मुलगा परत मिळावा म्हणून प्रार्थना करू लागली. शिवलिंगाची पूजा केल्यानंतर घुष्मा शिवलिंगाचे विसर्जन करण्यासाठी तलावावर पोहोचली तेव्हा तिचा मुलगा तलावातून जिवंत बाहेर आला. घुष्मा तिची मोठी बहीण सुदेहाला माफ करते. घुष्माची ही दया आणि भक्ती पाहून प्रसन्न होऊन भगवान शिव तिच्यासमोर प्रकट झाले. त्याने घुष्माला वरदान मागायला सांगितले, घुष्माने शिवजींना वरदान मागितले की त्यांनी या ठिकाणी कायमचे बसावे. तेव्हापासून घुष्माच्या आज्ञेवरून त्याच ठिकाणी घुष्मेश्वर ज्योतिर्लिंगाच्या रूपात भगवान शंकराची स्थापना झाली.
घृष्णेश्वर मंदिराचा पत्ता
घृष्णेश्वर मंदिर, वेरूळ, औरंगाबाद, महाराष्ट्र, ४३१११०२
घृष्णेश्वर मंदिरातील सेवा आणि पूजा अशी आहेत
मंगल आरती पहाटे ४ वाजता
जलहरी संघान सकाळी ७ वाजता
महाप्रसाद दुपारी १२ वाजता
जलहरी सगन दुपारी ४ वाजता
संध्याकाळची आरती ७ :३० वाजता
रात्रीची आरती रात्री १० वाजता
घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिर उघडण्याच्या आणि बंद करण्याच्या वेळा
घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिर पहाटे 5:30 वाजता उघडते आणि संध्याकाळी 9 वाजता बंद होते. श्रावण महिन्यात (ऑगस्ट ते सप्टेंबर) मंदिर पहाटे ३ ते रात्री ११ वाजेपर्यंत येथे येणाऱ्या भाविकांसाठी खुले असते. दुपारची पूजा १ वाजता ते १.३० वाजेपर्यंत, संध्याकाळीची पूजा
४.३० वाजता ते ५.३० वाजेपर्यंत. घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंगाच्या दर्शनासाठी हिवाळा हा उत्तम काळ आहे. तथापि, श्रावण महिना हा भाविकांसाठी विशेष असतो. घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंगामध्ये कोणतेही प्रवेश शुल्क नाही, हे मंदिर देखील इतर मंदिरांप्रमाणे पूर्णपणे विनामूल्य आहे.
घृष्णेश्वर मंदिरात कसे जायचे?
घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिरात जाण्यासाठी आधी औरंगाबाद जावे लागते. औरंगाबाद ते घृष्णेश्वर हे अंतर ३५ किलोमीटर आहे. आहे. औरंगाबादहून msrtc ची बस , टॅक्सी किंवा ऑटोने घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंगाला जाता येते. इतर जवळची शहरे म्हणजे शिर्डी ते घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग अंतर ९०. किमी, नाशिक ते घृष्णेश्वर अंतर १७५ किमी, भीमाशंकर ते घृष्णेश्वर अंतर ३०३ किमी.
विमानाने घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंगाला कसे पोहोचायचे?
सर्वात जवळचे विमानतळ औरंगाबाद विमानतळ आहे जे मंदिरापासून अंदाजे ४१ किमी अंतरावर आहे आणि दिल्ली, मुंबई, जयपूर आणि उदयपूर येथून नियमित उड्डाणे आहेत. मंदिरात जाण्यासाठी तुम्ही टॅक्सी किंवा ऑटो भाड्याने घेऊ शकता.
घृष्णेश्वर मंदिराला ट्रेनने कसे जायचे?
मंदिरापासून जवळचे रेल्वे स्टेशन औरंगाबाद रेल्वे स्टेशन आहे, जे मंदिरापासून अंदाजे ३४ किमी अंतरावर आहे.. मनमाडही जवळचे आणि चांगले जोडलेले आहे. मंदिरात जाण्यासाठी तुम्ही टॅक्सी किंवा ऑटो भाड्याने घेऊ शकता.
रस्ता घृष्णेश्वर मंदिराकडे रस्त्याने कसे जायचे?
औरंगाबादपासून ३२किमी/५३मिनिट, पुण्यापासून: २५६ किमी/४ तास. नाशिक पासून: १८७ किमी/३ तास. शिर्डी पासून: १२२ किमी/२.५ तास.
घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिराला भेट देण्याची उत्तम वेळ
तुम्ही घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिराला वर्षभरात कधीही भेट देऊ शकता. घृष्णेश्वर मंदिरात जाण्यासाठी ऑक्टोबर ते मार्च हा सर्वोत्तम काळ आहे.
घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिराचे प्रवेश शुल्क
घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंगामध्ये कोणतेही प्रवेश शुल्क नाही, हे मंदिर देखील इतर मंदिरांप्रमाणे पूर्णपणे विनामूल्य आहे.
घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिरासाठी कुठे थांबायचे?
तुम्ही सकाळी औरंगाबादहून घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंगाला भेट देऊ शकता आणि संध्याकाळपर्यंत परत येऊ शकता परंतु मंदिराला भेट दिल्यानंतर, तुम्हाला जवळपासच्या प्रेक्षणीय स्थळांसाठी येथे राहायचे सोय आहे. घृष्णेश्वर मंदिर ट्रस्ट, मौनगिरी आश्रम, जैन धर्मशाळा यांच्या भाविकांना घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंगाजवळ राहण्यासाठी बांधण्यात आले आहे. घृष्णेश्वर मंदिराजवळ धर्मशाळा, ज्यामध्ये ५०० ते ९०० रुपये भाड्याने खोल्या उपलब्ध आहेत. याशिवाय घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिराजवळ अनेक खासगी हॉटेल्स आहेत. यामध्ये नॉन एसी खोल्या ६०० ते १५०० रुपयांपर्यंत आणि एसी रुम १५०० ते ३५०० रुपयांपर्यंत उपलब्ध आहेत.
घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिराजवळील प्रमुख पर्यटन आणि आकर्षण ठिकाणे
- अजिंठा लेणी – Ajanta Caves
- एलोरा लेणी – Ellora Caves
- सिद्धार्थ गार्डन औरंगाबाद – Siddharth Garden Aurangabad
- सलीम अली तलाव औरंगाबाद – Salim Ali Lake Aurangabad
- बानी बेगम गार्डन औरंगाबाद – Bani Begum Garden Aurangabad
- जैन लेणी औरंगाबाद – Jain Caves
- पंचाकी औरंगाबाद – Panchakki Aurangabad
- खुलदाबाद औरंगाबाद – Khuldabad Aurangabad
- कैलास मंदिर औरंगाबाद – Kailash Temple Aurangabad
- जामा मशीद औरंगाबाद – Jama Masjid Aurangabad
- भद्रा मारुती मंदिर औरंगाबाद – Bhadra Maruti Aurangabad
- सोनेरी महल औरंगाबाद – Soneri Mahal Aurangabad
- बीबी का मकबरा – Bibi Ka Maqbara
- दौलताबाद किल्ला औरंगाबाद – Daulatabad Fort Aurangabad
- बौद्ध लेणी औरंगाबाद – Buddhist Caves Aurangabad
